Ο αρχαίος ελληνικός αθλητισμός είναι μια παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Σε αγωνίσματα και αθλητισμό εξελίχτηκαν οι φυσικές ασκήσεις για υγεία και ρώμη, που επέβαλλαν οι ανάγκες επιβίωσης στον προϊστορικό άνθρωπο.
Η άθληση στην αρχαία Ελλάδα αποτελούσε έκφραση της καθημερινής ζωής και συνδεόταν στενά με τη θρησκεία.
Μέσω του άθλου, που σήμαινε άσκηση, άμιλλα και βραβείο, οι νέοι ανέπτυσσαν τις ανεξάντλητες πνευματικές και σωματικές δυνάμεις και αρετές ώστε να καταστούν «καλοί κ’αγαθοί», πλήρεις και ελεύθεροι.
Στην αρχαία Μακεδονία, που διακρινόταν σε Κάτω (πεδινή) και Άνω (ορεινή = η σύγχρονη Δυτική Μακεδονία) το ιδανικό του αθλητισμού κατείχε εξίσου πρωτεύουσα θέση, όπως υπαγόρευε ο τόπος και ο τρόπος ζωής, οι θρησκευτικοί και πολιτικοί θεσμοί.
Η ενασχόληση των κατοίκων της Άνω Μακεδονίας με τον αθλητισμό αποτυπώνεται σε πλήθος αρχαιολογικών αντικειμένων. Είναι γνωστές οι χάλκινες και σιδερένιες
στλεγγίδες, με τις οποίες απομάκρυναν οι αθλητές το χώμα και το λάδι από το σώμα τους και έχουν εντοπιστεί σε πολλούς ανασκαμμένους αρχαιολογικούς χώρους. Στην Αιανή, μία των αρχών του 5ου αι. π.Χ. φέρει εγχάρακτο το όνομα του κατόχου, Άπαqος, και μια άλλη των μέσων του 4ου αι. π.Χ. φέρει από σφραγίδα το όνομα Αδάμας.
Σε τάφο της αρχαίας νεκρόπολης στην Κοζάνη είχε τοποθετηθεί μελανόμορφη οινοχόη των αρχών του 5ου αι. π.Χ. , προερχόμενη μάλιστα από το εργαστήριο της Αιανής, που φέρει παράσταση παλαιστών. Ο εντοπισμός παναθηναϊκών αμφορέων στη νεκρόπολη της Αιανής από τον 6ο και 5ο αι. π.Χ. δηλώνει τη συμμετοχή Αιαναίων σε γυμνικούς ή ιππικούς αγώνες των Παναθηναίων,
που ήταν αγώνες χρηματίτες και όχι στεφανίτες, με έπαθλο το λάδι σε μεγάλους αμφορείς με παράσταση τη μορφή της Αθηνάς Προμάχου και του σχετικού αγωνίσματος.
Ο δρομέας Απολλόδωρος είναι γνωστός από επίγραμμα του Αντιπάτρου Θεσσαλονικέα και ο θάνατος τον βρήκε στην Κυλλήνη της Αρκαδίας, μακριά από την Αιανή και τη Βέροια.
Σε μεγάλα ιερά με πανελλήνιους αγώνες διασώθηκαν γραμμένοι σε λίθο κατάλογοι θεωροδόκων, οι οποίοι ως άρχοντες και εκλεκτοί πολίτες αναλάμβαναν τη φιλοξενία των θεωρών, αυτών δηλαδή που από κάθε ιερό αναλάμβαναν την αποστολή να αναγγείλουν στις πόλεις τη διεξαγωγή των αγώνων. Ο Αριστόνους Πεισαίου Εορδαίος και τριήραρχος του Μ. Αλεξάνδρου, ήταν θεωροδόκος στα Νέμεα το 323/2 π.Χ. Ο Μενέλαος Νικάνορος εξ Ευορδαίας (Εορδαίας) διετέλεσε θεωροδόκος στην Επίδαυρο στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Ενός θεωροδόκου από την Αιανή σε δελφικό κατάλογο του 230-20 π.Χ. σώζεται η αρχή του ονόματός του, Αγορά[—]. Όσα αναφέραμε πιο πάνω, και επιπλέον η αναγραφή θεωροδόκων από την Άνω Μακεδονία, επιβεβαιώνουν την συμμετοχή των κατοίκων της σε πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες και αποδεικνύουν την ενότητα του ελληνισμού μέσα από τα κοινά ιδεώδη, όπως το αιέν αριστεύειν.
Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δρ Αρχαιολόγος