Λαζαρίνες Αιανής και ένταξη του εθίμου στον Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας και στον παγκόσμιο κατάλογο προστασίας άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς που προστατεύεται απόν την UNESCO
O ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Φίλοι Μουσείου και Αρχαιοτήτων Αιανής» στηρίζει την πρόταση για ένταξη του εθίμου Λαζαρίνων Αιανής στον παγκόσμιο κατάλογο προστασίας άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO
Το έθιμο των Λαζαρίνων Αιανής είναι ζωντανή κληρονομιά και αντικειμενικά τηρεί όλα τα κριτήρια (μοναδικότητα, αυθεντικότητα, ακεραιότητα) για να ενταχθεί στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς που προστατεύεται από την UNESCO. Το έθιμο έχει αρχαιοελληνικές ρίζες και στη διάρκειά του εκτυλίσσονται δρώμενα, τα οποία με τέτοιο τρόπο λαμβάνουν χώρα μόνο στην Αιανή κατά το τριήμερο από παραμονή του Λαζάρου έως την Κυριακή των Βαΐων και αποτυπώνονται ιστορικά στοιχεία από την τουρκοκρατία και τη νεότερη εποχή. Αξίζει η προσπάθεια όλων, ώστε το έθιμο να αναδειχθεί και να αποκτήσει τη θέση που του αξίζει στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της χώρας μας.
Περιγραφή του εθίμου
Η Αιανή με τις 17 εκκλησιές και την Παναγία από τον 10ο αιώνα στο κέντρο της σημερινής κωμόπολης, με μοναδικές αρχαιότητες έχει διατηρήσει στα παραδοσιακά έθιμα πανάρχαια δρώμενα.
Λαζαρίνες ονομάζονται τα κορίτσια, τα οποία με παραδοσιακές στολές συμμετέχουν στα δρώμενα των λαϊκών εορταστικών εκδηλώσεων. Το έθιμο ήταν πανελλήνιο, αλλά σήμερα περιορίστηκε στην περιοχή των χωριών του Τσαρσαμπά (νότια του Νομού Κοζάνης) και με τόση λαμπρότητα διατηρείται μόνο στην Αιανή, όπου ακόμη η ευχή-νανούρισμα στα μωρά είναι «και Λαζαρίνα (δηλαδή νύφη) να σε δω». Τα έθιμα με τελετουργίες την άνοιξη συνδέονται με την αναγέννηση της φύσης και της ζωής και επικεντρώνονται κατά τους χριστιανικούς χρόνους γύρω από την ανάσταση του Λαζάρου. Κατά την τουρκοκρατία «ο Λάζαρις» συνδέθηκε με την ελπίδα της απελευθέρωσης και οι Λαζαρίνες είναι τα κορίτσια που έφθαναν στην εφηβεία, έπρεπε να βγουν στην κοινωνία, οπότε άρχιζαν οι γνωριμίες, τα «νυφοδιαλέγματα» και στη συνέχεια τα προξενιά και οι γάμοι.
Τα κονάκια
Τα κορίτσια κάθε γειτονιάς συγκεντρώνονται σ’ ένα σπίτι την ημέρα του «Φτωχολαζάρ’» μια εβδομάδα πριν το Σάββατο του Λαζάρου και συγκροτούν τις παρέες, τα «μπλίκια» και αποφασίζουν για τον εορτασμό και καθορίζουν το κονάκι, δηλαδή το σπίτι, όπου θα μείνουν και θα διασκεδάσουν από την παραμονή έως των Βαΐων. Στην ολονύχτια διασκέδαση συμμετέχουν και μικρότερα κορίτσια, καθώς και νέοι και συγγενείς καλεσμένοι από τις Λαζαρίνες. Κάθε παρέα δεν έχει λιγότερα από τέσσερα κορίτσια και πρέπει να αποτελούν ζευγάρια μεταξύ τους και δίνουν όρκους πιστής φιλίας. Διαλέγουν και μικρότερο κορίτσι, το οποίο με καλαθάκι μαζεύει τα αυγά και φιλοδωρήματα κατά την ημέρα των επισκέψεων.
Το πήδημα της γάστρας
Αφού ρυθμίσουν και προγραμματίσουν τη σειρά, την οποία θα ακολουθήσουν στις επισκέψεις στα σπίτια, τελούν το μαγικό έθιμο της γάστρας. Στήνουν ανάποδα την πυροστιά, τοποθετούν ανάποδα μια γάστρα, μέσα στην οποία βάζουν ένα προσφώλι (αυγό κλούβο που μένει στη φωλιά για να γενούν οι κότες), ένα λάπατο και ένα άγριο λάχανο και αφού τραγουδήσουν και χορέψουν, αρχίζουν να πηδούν τρεις φορές για είναι σιδερένιες και να έχουν καλή υγεία. Αν αγγίξουν τα αντικείμενα θα κιτρινίσουν σαν το αυγό, θα πρασινίσουν σαν το λάπατο, θα μαυρίσουν σαν τη γάστρα. Μετά κατεβαίνουν στις Βρύσες, πετούν τα αντικείμενα στους βάτους και διαλύονται για να συναντηθούν στο συγκεκριμένο κονάκι την Παρασκευή.
Παρασκευή, παραμονή του Λαζάρου
Οι Λαζαρίνες βάζουν τις φορεσιές τους, οι οποίες διαφέρουν ανά ηλικία, εφοδιάζονται με τρόφιμα, τα οποία παραδίδουν στη σπιτονοικοκυρά του κονακιού και αρχίζουν τις επισκέψεις στα σπίτια με τραγούδια. Προλαβαίνουν τα μισά και τα υπόλοιπα τα επισκέπτονται την ημέρα του Λαζάρου. Επισκέπτονται πρώτα την Παναγιά στην κεντρική πλατεία και στη συνέχεια σε κάθε σπίτι χορεύουν και τραγουδούν, ανάλογα με του νοικοκύρη, τους πόθους, τους καημούς και τα όνειρά του. Τα Λαζαριάτικα τραγούδια έχουν ποικιλία και αυτών σε ηλικία γάμου ενέχουν υπαινιγμούς αγάπης («άσπρου τριαντάφυλλο φορώ, πουλλές καρδιές θα κάψου»). Τα Λαζαριάτικα τραγούδια είναι συγχρόνως τραγούδια της Άνοιξης αλλά και τραγούδια προσαρμοσμένα στη ζωή των ανθρώπων.
Σάββατο του Λαζάρου
Συνεχίζονται οι επισκέψεις, κάθε νοικοκυριό θεωρεί τιμή του να υποδεχτεί τις Λαζαρίνες, καθώς και το προσκύνημα στην Παναγιά, τα τραγούδια και οι χοροί στην πλατεία. Όλοι βγαίνουν για να καμαρώσουν και τα παλληκάρια περισσότερο. Μέσα στην Παναγία και αφού τελειώσουν το χορό τραγουδώντας στο προαύλιο, ψάλλουν το μοιρολόι του Χριστού μπροστά στην εικόνα της Παναγιάς.
Όταν τελειώσουν τις επισκέψεις το απόγευμα του Λαζάρου στα καθορισμένα σπίτια, συγκεντρώνονται ανά παρέες και στήνουν τον τρανό χορό στην πλατεία χορεύοντας το «Τσιντσιρό». Κάθε παρέα που έρχεται τελειώνοντας τις επισκέψεις μπαίνει στην αρχή του χορού και επαναλαμβάνεται απ’ όλες το τραγούδι «Τσιντσιρό», με το οποίο πρωταρχίζει ο χορός.
Κατά τις οκτώ το βράδυ και τις δύο μέρες συγκεντρώνονται στα κονάκια τους, στρώνουν νηστίσιμο τραπέζι με τους καλεσμένους και μετά αρχίζει το ολονύκτιο γλέντι και ο χορός.
Κυριακή των Βαΐων
Όταν ξημερώσει και πριν σημάνει ο παπάς για τη λειτουργία οι Λαζαρίνες μαζεύονται και στήνουν τελετουργικό χορό γύρω από την εκκλησία με συγκεκριμένο τραγούδι. Μετά πηγαίνουν στα σπίτια τους, αφού μοιράσουν τα αυγά και ευχαριστήσουν με αποχαιρετιστήριο τραγούδι τη σπιτονοικοκυρά για τη φιλοξενία και την οργάνωση των νυχτερινών γλεντιών. Με τους γονείς εκκλησιάζονται και μετά τη θεία λειτουργία και τα βάγια όλοι οι κάτοικοι μαζεύονται στην πλατεία για τον τρανό χορό των Βαΐων. Εκτός από τις Λαζαρίνες παίρνουν μέρος μεγάλες και πολλές ηλικιωμένες γυναίκες κατά σειρά ηλικίας με πρώτη τη γεροντότερη να σέρνει το χορό. Ακούγονται και πολλά άλλα τραγούδια, όπως «καλώς και ακόμη εύχονται «και του χρόνου με γαμπρό».
Ακολουθούν σύντομα κείμενα, τα οποία αφορούν στην ιστορική ταυτότητα της Αιανής, καθώς και τη σημερινή θέση της στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της χώρας μας.
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΙΑΝΗΣ
Η Αιανή, πόλις Μακεδονίας (ετυμολογικά: πόλη αιώνια, απέραντη), υπήρξε πρωτεύουσα του βασιλείου της Ελίμειας και αποτέλεσε για πολλούς αιώνες το σπουδαιότερο οικονομικό, εμπορικό, πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής της Άνω Μακεδονίας. Η πόλη, όπως φαίνεται από τα ευρήματα των ανασκαφών, συμμετέχει ενεργά, παράλληλα με τις πόλεις της κεντρικής και νότιας Ελλάδας, στην άνθηση του ελληνικού κόσμου που ξεκινά από τα αρχαϊκά χρόνια, κορυφώνεται στα κλασικά και εξαπλώνεται σε ολόκληρο το γνωστό κόσμο κατά την ελληνιστική περίοδο. Ο βασιλικός οίκος της είχε πάντοτε στενές σχέσεις και συνεχείς επαφές με το βασιλικό οίκο των Τημενιδών της κάτω Μακεδονίας (Αιγές και Πέλλα), που μαρτυρούνται συχνά στα κείμενα των αρχαίων ιστορικών.
Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στους αρχαιολογικούς της Αιανής και γενικότερα η φροντίδα για όλο τον Νομό Κοζάνης άρχισε το 1983 (αργότερα και του Νομού Γρεβενών) και συνεχίστηκε με στελέχωση, υποδομές, εξοπλισμό και προπάντων την προστασία των αρχαιολογικών χώρων. Από την αρχή διαπιστώθηκε ότι η σημασία της Αιανής έγκειται στην πρωιμότητα και διαχρονικότητα των ευρημάτων της, μνημεία ενός λαμπρού πολιτισμού από τα προϊστορικά ως τα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια. Συμπερασματικά η επιστημονική κοινότητα έχει αποφανθεί ότι οι αρχαιότητες της Αιανής αποτελούν παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, φώτισαν πολλές ιστορικές περιόδους, στην Αιανή αποτυπώνεται η διαχρονία του μακεδονικού ελληνισμού.
Είναι γνωστό ότι οι αρχαιότητες της Αιανής έδωσαν νέα διάσταση στην ιστορία της Άνω Μακεδονίας, καθώς και της υπόλοιπης Μακεδονίας, ενώ η ιστορία για τον τόπο αυτό ξαναγράφηκε κάτω από το πρίσμα των νέων δεδομένων. Στα σημαντικά περιλαμβάνονται η αποκάλυψη γραμμικής μυκηναϊκής γραφής, η οποία σηματοδοτεί την αυγή των ιστορικών χρόνων από το 1500 π.Χ., η αποκάλυψη αρχαϊκών και κλασικών επιγραφών (από τις πρωιμότερες όλης της Μακεδονίας), από τις οποίες επιβεβαιώνεται η χρήση του γραπτού λόγου και αποδεικνύεται ότι η μέχρι τώρα έλλειψή τους οφειλόταν στην περιορισμένη και μη συστηματική έρευνα και η αποκάλυψη των οικημάτων με ένταξη στα υστεροαρχαϊκά και κλασικά χρόνια, η οποία, παράλληλα με τον εντοπισμό εκτός της αρχαίας πόλης των μνημειακών χτιστών τάφων της βασιλικής νεκρόπολης αλλά και απλών λακκοειδών του 6ου και 5ου αι. π.Χ. με πλούσια κτερίσματα, φώτισε δύο αιώνες πρώιμης ιστορίας των Μακεδόνων. Δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι τα «επάνωθεν», κατά τον Θουκυδίδη, ελληνικά βασίλεια της Άνω Μακεδονίας, χαρακτηρίζει κατά τον 6ο και 5ο αι. π.Χ. το υψηλό βιοτικό και πολιτιστικό επίπεδο, η δε νέα ιστορική φυσιογνωμία της Άνω Μακεδονίας και γενικότερα ολόκληρης της Μακεδονίας οφείλει πολλά στην Αιανή.
Η ιστορική και η ιδιαίτερη αρχαιολογική σημασία των παραπάνω ευρημάτων, συμπληρώνεται με ακόμη πρωιμότερα ευρήματα, τα οποία έδωσαν νέα δεδομένα για την Ύστερη Εποχή Χαλκού (16ο – 11ο αι. π.Χ.), αναφορικά και με την παρουσία των βορειοδυτικών ελληνικών φύλων, στα οποία ανήκαν και οι Μακεδόνες, οι οποίοι κατεβαίνοντας στο νότο ονομάστηκαν Δωριείς, καθώς και για τη μυκηναϊκή παρουσία στην περιοχή, από την οποία συμπεραίνουμε ότι ο μυκηναϊκός κόσμος δεν ήταν αποκομμένος από την Άνω Μακεδονία έχοντας ακραίο όριο προς βορράν τη Θεσσαλία. Εκτός των ταφών με μυκηναϊκά ευρήματα έχει εντοπιστεί και γραμμική-μυκηναϊκή γραφή, η οποία σηματοδοτεί την αυγή των ιστορικών χρόνων από το 1500 π.Χ. Η παραγωγή δεκάδων αγγείων της λεγόμενης Μακεδονικής-Δωρικής κεραμικής με αμαυρόχρωμη διακόσμηση της Ύστερης Εποχής Χαλκού από εργαστήριο της Αιανής αποδεικνύει την μετακίνηση των Δωρικών φύλλων από το νότο προς τον βορρά κατά τον 15ο αι. π.Χ. μετά από προγενέστερες μετακινήσεις προς το νότο και καταρρίπτει έτσι το επιχείρημα της καθόδου των Δωρικών φύλλων, τα οποία θεωρήθ μας ήρθε η Άνοιξη κι αυτό το Καλοκαίρι» και τελειώνει η μέρα, κάποτε ολοκληρώνονταν τα νυφοδιαλέγματα ηκαν λανθασμένα ως οι καταστροφείς του Μυκηναϊκού πολιτισμού.
Η ΑΙΑΝΗ ΣΗΜΕΡΑ
Σύμφωνα πάντα με την αρχαιολόγο Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη το Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής ιδρύθηκε με σκοπό να αναδείξει τον αρχαιολογικό πλούτο και το σημαντικό ιστορικό παρελθόν της αρχαίας πόλης που ήταν η πρωτεύουσα του ισχυρού αρχαίου βασιλείου της Ελίμειας. Η Αιανή βρίσκεται στη Δυτική Μακεδονία, στην περιοχή της Κοζάνης, η οποία χαρακτηρίζεται από έντονη βιομηχανική δραστηριότητα λόγω της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τα λιγνιτωρυχεία και τα φράγματα.
Το Μουσείο, λοιπόν, κλήθηκε να συμπληρώσει ένα μεγάλο κενό που υπήρχε στην πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου, καθώς και στην σύνδεσή του με το αρχαιολογικό και ιστορικό του παρελθόν. Η Αιανή, ως πρωτεύουσα του βασιλείου της Ελίμειας, ενός από τα ισχυρότερα της Άνω Μακεδονίας, έχει ακμάσει στην αρχαιότητα. Σήμερα είναι ένα όμορφο μέρος με ένα καλά οργανωμένο και εξοπλισμένο Μουσείο (από τα καλύτερα στον κόσμο) και δύο αρχαιολογικούς χώρους (αρχαία πόλη και βασιλική νεκρόπολη) ανοιχτά στο κοινό. Εξαιρετικά πλούσια και πολλών περιόδων ευρήματα βρίσκονται στο κέντρο του επιστημονικού, αρχαιολογικού και ιστορικού, ενδιαφέροντος: μνημειώδη κτήρια, βασιλικοί τάφοι, αγάλματα, πολυάριθμα χρυσά, αργυρά και χάλκινα κοσμήματα, μεταλλικά αγγεία, μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία, πήλινα και οστέινα ειδώλια, πρώιμες επιγραφές κ.ά.
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί σε όλους η μεγάλη αποδοχή που έχει το Μουσείο από την τοπική κοινωνία. Εδώ και χρόνια το Μουσείο μας ως πολιτιστικό ίδρυμα, υποστηρίζει εκδηλώσεις που χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία και μοναδικότητα. Με σκοπό να ’ρθουν οι νέοι πιο κοντά και να εξοικειωθούν με τις αρχαιότητες της περιοχής τους και με την ιστορία γενικότερα, η κ. Γ. Καραμήτρου καθιέρωσε 15 εκπαιδευτικά προγράμματα και έγραψε βιβλία γι’ αυτά. Πραγματοποιώντας συνέδρια, διαλέξεις, σεμινάρια επιστημονικού ενδιαφέροντος και οργανώνοντας μια ποικιλία θεατρικών, ποιητικών και μουσικών εκδηλώσεων, καθώς και καλλιτεχνικές εκθέσεις ζωγραφικής, γλυπτικής και φωτογραφίας, αναδεικνύει τον εκπαιδευτικό και πολιτιστικό χαρακτήρα. Ιππικές πορείες, οι οποίες ακολουθούν αρχαίες διαδρομές πρέπει να αναφερθούν, καθώς και ο Δρόμος του Απολλοδώρου, μία ετήσια αθλητική εκδήλωση, κάθε καλοκαίρι από το 2001 με μεγάλη συμμετοχή από τα παιδιά και όλους τους κατοίκους.
Ο στόχος της ίδρυσής του ήταν να συνεχίσει τη λειτουργία του ως ένα σύγχρονο ερευνητικό ίδρυμα πανελλήνιας –ακόμη και διεθνούς- εμβέλειας και φήμης και σήμερα, με την ολοκλήρωση της Έκθεσης, θεωρείται ότι το Μουσείο ανταποκρίθηκε πλήρως στους σκοπούς του καλύπτοντας όχι μόνο τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας αλλά και της ευρύτερης περιφέρειας (Site: www.mouseioaianis.gr).